منتظران و فتنه‌ها

یکی از مسائل و مباحث بسیار لازم و ضروری که منتظران می بایست آن را فرا گیرند و کاملاً به آن واقف باشند، آگاهی و مهارت همه جانبه در بر خورد و مواجه ی با فتنه های احتمالی است، بی گمان هر انسانی در دوره از زندگی فردی و اجتماعی  خود با فتنه های مختلفی مواجه شده است، نمی توان با سهل انگاری از مسئولیت و وظایف بر خورد با این معضل اجتماعی شانه خالی کرد. در این نوشتار سعی داریم به پاره ای از مسئولیت و وظایف منتظران در برخورد با این چالش اجتماعی اشاره کنیم.

معرفی و شناسایی فتنه در قرآن کریم
با تأملی در آیات قرآن کریم به خوبی می توان سختی و اهمیت و خسارت فتنه را مشاهده کرد  خداوند متعال در این خصوص می فرماید: «ِ وَ الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْل؛[بقره/217]و ايجاد فتنه، (و محيط نامساعد، كه مردم را به كفر، تشويق و از ايمان بازمى ‏دارد) حتّى از قتل بالاتر است». چرا كه آن، جنايتى است بر جسم انسان و اين جنايتى است بر جان و روح و ايمان انسان[1] و در آیه دیگر خداوند متعال می فرماید: «وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْل؛[بقره/191]و فتنه (و بت پرستى) از كشتار هم بدتر است!».

در اینکه معنا و مفهوم« فتنه» چيست؟ بین مفسران و لغت شناسان، بحثهايى مختلفی طرح شده است. اين واژه در اصل از «فتن» (بر وزن متن) گرفته شده كه به گفته راغب در مفردات به معنى قرار دادن طلا در آتش، براى ظاهر شدن ميزان خوبى آن از بدى است و به گفته بعضى گذاشتن طلا در آتش براى خالص شدن از ناخالصي هاست،[2]

در قرآن کریم آیات مختلفی در خصوص فتنه وجود دارد  که معانی مختلفی را از آن استفاده کرده است؛ گاه به معناى آزمايش و امتحان است، همانند آیه 2 سوره مبارک عنکبوت: «أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ؛[ عنكبوت/2] مردم گمان مى ‏كنند، همين كه گفتند ايمان آورديم، رها مى‏ شوند و آزمايش نخواهند شد». و گاه به معنى فريب دادن، چنان كه مى‏فرمايد: «يا بَنِي آدَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطانُ: [اعراف/27] اى فرزندان آدم، شيطان شما را نفريبد»، و گاه به معنى بلا و عذاب آمده مانند: «يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ:[ذاريات، /13و 14.] آن روز كه آنها بر آتش، عذاب مى‏شوند و به آنها گفته مى‏شود بچشيد عذاب خود را»و گاه به معنى گمراهى آمده، مانند «وَ مَنْ يُرِدِ اللَّهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً:[ مائده/ 41] كسى كه خدا گمراهى او را بخواهد (و از او سلب توفيق كند) هيچ قدرتى براى نجات او، در برابر خداوند نخواهى داشت». و گاه به معنى شرك و بت پرستى يا سد راه ايمان آورندگان، آمده مانند آيه مورد بحث، و بعضى آيات بعد از آن كه مى‏فرمايد: وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ؛[بقره/193] با آنها پيكار كنيد تا شرك از ميان برود، و دين مخصوص خداى يگانه باشد».

نظر مفسران: ولى ظاهر اين است كه تمام اين معانى به همان ريشه اصلى كه در معنى فتنه گفته شد باز مى‏ گردد (همانگونه كه غالب الفاظ مشترك چنين حالى را دارند) زيرا با توجه به اينكه معنى اصلى قرار دادن طلا در زير فشار آتش براى خالص سازى، يا جدا كردن سره از ناسره است، در هر مورد كه نوعى فشار و شدت وجود داشته باشد اين واژه به كار مى ‏رود، مانند امتحان كه معمولا با فشار و مشكلات همراه است، و عذاب كه نوع ديگرى از شدت و فشار است، و فريب و نيرنگ كه تحت فشارها انجام مى‏گيرد و همچنين شرك يا ايجاد مانع در راه هدايت خلق كه هر كدام متضمن نوعى فشار و شدت است. اين احتمال نيز از سوى بعضى از مفسران داده شده كه منظور از" فتنه" در اينجا همان فساد اجتماعى باشد، از جمله تبعيد كردن مؤمنان از وطن مالوفشان كه اين امور گاه از كشتن هم دردناك‏تر است، يا سبب قتل و كشتارها در اجتماع مى‏شود، در آيه 73 سوره انفال چنين مى‏خوانيم: إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَكُنْ فِتْنَةٌ فِي الْأَرْضِ وَ فَسادٌ كَبِيرٌ؛[انفال/73] اگر اين دستور را (قطع رابطه با كفار) انجام ندهيد، فتنه و فساد عظيمى در زمين روى مى ‏دهد" (در اين آيه فتنه و فساد در كنار هم قرار گرفته». [3]

وظایف منتظران در شرایط فتنه

1-شناخت، آگاهی و تقویت بصیرت دینی و سیاسی:
اولین و مهمترین عاملی که منتظران را در مواجه با انواع فتنه ها کمک و یاری می رساند، شناخت و آگاهی است، شناخت و معرفتی که قوه بصیرت و تیز بینی و شناسایی حق و از باطل و همچنین روشن کننده مسئولیت های منتظران باشد. اگر یک منتظر واقعی از شاخص و قوه بصیرت و آگاهی برخوردار نباشد به درستی نه می تواند وظایف و مسئولیت های خود را در اوضاع نا بسمان فتنه تشخیص دهد و نه می توان خوب و سریع اقدام نماید. چه بسا حتی به زودی امام عصر(عجله الله تعالی فرج)طلب یاری از مشتاقان  محبان خود نماید در حالی او به این صدا لبیک نگوید و در خواب غفلت و بی خبری به سر ببرد. بی‌تردید، یکى از مهم‌ترین رازهاى شکست حکومت امام على(علیه السلام)، سوء استفاده دشمنان از بی‌بصیرتى برخی از دوستان ایشان بود، در گزارشى آمده است که حضرت علی(علیه السلام) در این‌باره می‌فرماید: «اى کوفیان! من به سه خصلت [که در شما هست] و دو خصلت [که در شما نیست]، گرفتار آمده‌ام: گوش دارید، امّا کَرید، و زبان دارید، امّا لالید، و چشم دارید، امّا کورید. [و امّا آن دو خصلتى که ندارید:] نه هنگام دیدار، آزاد مردانى هستید صادق، و نه به گاه سختى، برادرانى مورد اعتماد».[4]

2-صبر و بردباری زیبا:
از آنجایی که انتظار  در بر دارند، تحمل سختی ها و گرفتاری ها است، تا اینکه به وصال معشوق نایل شویم، تا دستیابی و رسیدن به این آمال نیاز است منتظران صبر و بردباری خود را از  دست ندهند، گرفتاری و فتنه های سختی که منتظران را در دوران غیبت درگیر خود می نماید نباید موجب خلل و کاستی در انتظار منتظران گردد. در معرفی و شناسایی صبر در روایات اسلامی از رسول اكرم (صلى الله عليه و آله)این چنین بیان شده است: « عَلَامَةُ الصَّابِرِ فِي ثَلَاثٍ أَوَّلُهَا أَنْ لَا يَكْسَلَ وَ الثَّانِيَةُ أَنْ لَا يَضْجَرَ وَ الثَّالِثَةُ أَنْ لَا يَشْكُوَ مِنْ رَبِّهِ تَعَالَى لِأَنَّهُ إِذَا كَسِلَ فَقَدْ ضَيَّعَ الْحَقَّ وَ إِذَا ضَجِرَ لَمْ يُؤَدِّ الشُّكْرَ وَ إِذَا شَكَا مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ عَصَاهُ؛[5]صبور سه نشانه دارد : اول آن كه سستى نمى كند ، دوم آن كه افسرده و دلتنگ نمى شود و سوم آن كه از پروردگار خود شِكوه نمى كند ؛ زيرا اگر سستى كند، حق را ضايع كرده، و اگر افسرده و دلتنگ باشد شكر نمى گذارد و اگر از پروردگارش شكوه كند او را معصيت كرده است». یک منتظر واقعی در صورت طولانی شدن دوران غیبت عنان نفس و طاقت خود را از دست نمی دهد.

3-دشمن شناسی:
بی شک امام عصر(علیه السلام) بد خواهانی دارد که به هیچ وجه دوستداری حضور بقیه الله اعظم نیستند. چه بسا در دوران غیبت و در مواجه با فتنه های مختلف اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، عدم تشخیص و شناسایی دشمنان در چنین شرایطی می تواند منتظر را به سوی آنان متمایل سازد و کار و رفتاری از خود نشان دهد که به هیچ وجه مورد رضایت امام معصوم(علیه السلام) نیست. : « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاء تُلْقُونَ إِلَيْهِم بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءكُم مِّنَ الْحَقِّ ... تُسِرُّونَ إِلَيْهِم بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنتُمْ وَمَن يَفْعَلْهُ مِنكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاء السَّبِيلِ؛[ممتحنه، آیه1] اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگيريد! شما نسبت به آنان اظهار محبّت مى‏ كنيد، در حالى كه آنها به آنچه از حقّ براى شما آمده كافر شده‏اند ... شما مخفيانه با آنها رابطه دوستى برقرار مى‏ كنيد در حالى كه من به آنچه پنهان يا آشكار مى‏ سازيد از همه داناترم! و هر كس از شما چنين كارى كند، از راه راست گمراه شده است!».

4-یاری حق و عدم سکوت و انزواع:
از جمله مهمترین و اساسی ترین وظایف منتظران در دوران غیبت و در همه زمانها و بخصوص در شرایط جامعه فتنه زده عدم سکوت و روشنگری و بیداری سازی جامعه از شرایط موجود است. افرادی که به خاطر ملاحظات شخصی، تن به سکوت و بی تفاوتی می دهند، گمراهی و نفوذ دشمنان در جامعه اسلامی بر عهده این افراد خواهد بود. در روایتی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) نقل شده است که فرمودند: « إِنَّ النّاسَ إِذا رَأَوُا الظّالِمَ فَلَمْ يَأْخُذوا عَلى يَدَيْهِ أَوْشَكَ أَنْ يَعُمَّهُمُ اللّه بِعِقابٍ مِنْهُ؛[6]مردم آنگاه كه ظالم را ببينند و او را باز ندارند، انتظار مى‏ رود كه خداوند همه را به عذاب خود گرفتار سازد».

سخن آخر:
از آنجایی که تاریخ گواه بر وجود و فراوانی فتنه ی معاندان و فتنه انگیزان در طول تاریخ بوده است، برای آماده سازی جامعه اسلامی برای حضور امام عصر(علیه السلام) می بایست با تقویت و واکسیناسیون کردن آحاد جامعه ایشان را فتنه های احتمالی آخر زمان در امان نگه داشت.

پی نوشت ها:
[1]. تفسير نمونه، ج‏2، ص111.
[2]. تفسير نمونه، ج‏2، ص22به نقل از:  روح المعانى، جلد 2 صفحه 65.
[3]. همان: ص23.
[4]. نهج البلاغة، ص 142.
[5]. علل الشرايع، ج2، ص498، ح1.
[6]. نهج الفصاحه: ص 323 ، ح 833.