صبر، یعنی برخورد عاقلانه با مشکلات

طبیعت زندگی دنیا و نقش انسان در جهان همراه با ناملایمات و پستی و بلندی‌هایی است بطوری که در این دنیا کامیابی بدون رنج، سلامتی بدون بیماری، شادمانی بدون اندوه، رفاه بدون دردسر، دیدار بدون فراق، وصل بدون هجران و آرامش بدون هراس وجود ندارد. زندگی انسان در دنیا توام با مشکلات است که شکیبایی و مقاومت در برابر مصائب و بلایا به یقین به پیروزی منجر خواهد شد. از طرفی تسلیم شدن و زانو زندن در مقابل مشکلات هیچگاه انسان را به مقصد نخواهد رساند و به همین دلیل است که در زندگی افرادی که کارهای بزرگ بجای نهاده و اثرات بزرگی را از خود به یادگار گذاشته‌اند، پشتکار و تسلیم نشدن و صبر در برابر ناملایمات بسیار به چشم می‌آید.
در زندگی تمام انسانها، متدین باشد یا کافر، بلاها و مشکلات، طبیعی و غیرطبیعی وجود دارد، اما آنچه تفاوت دارد در نوع نگاه انسان و جهان بینی او است که باتوجه به مبانی و اصول موجود در دین اسلام، تفاوتی که میان متدینین و غیردینداران براساس آیات قرآن وجود دارد این است که افراد با ایمان نور امید با توجه به ایمان به خدا در دلشان روشن است، درحالی که کفار برای آنها اینگونه نیست.
«إِنْ تَکُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ کَما تَأْلَمُونَ وَ تَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ ما لا يَرْجُونَ وَ کانَ اللَّهُ عَليماً حَکيماً [نساء/104] اگر شما درد و رنج می‌بینید، آنها [کفار] نیز همانند شما درد و رنج می‌بینند ولی شما امیدی از خدا دارید که آنها ندارند و خداوند، دانا و حکیم است.» براین اساس اگر انسان یقین و امید به خدا داشته باشد و این نور در دل او روشن باشد و بداند که خداوند پس از هرتنگنا، گشایشی، پس از هر بلا، عافیتی و پس از هر سختی، آسایشی مقرر فرموده است، هرگز خسته نشده و به حرکت رو به جلوی خود استمرار می‌بخشد. در این رابطه خداوند در قرآن می‌فرماید: «سَیجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یسْراً[طلاق/7] خداوند به زودی بعد از هر سختی، آسانی قرار می‌دهد.» و نیز می‌فرماید: «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً* إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً[انشراح/5،6] پس همانا با هر سختی آسانی؛ و با هر سختی آسانی هست.»
 لذا در مبانی دینی ما سفارش به صبر در مصیبت و بلا شده است.
پس انسان مومن در دلش اعتماد و نور امید به خداوند در بلایا و مصیبت‌ها برخلاف کفار روشن است و همچنین با این ویژگی در بلایا و مصیبتها دعوت به صبر و شکیبایی شده است.

اما نکته‌ی قابل توجه اینکه درست است که در مبانی اعتقادی ما توجه و اعتماد به خداوند در برابر مشکلات توصیه شده است، اما این بدین معنا نیست که انسان دست روی دست بگذارد و بگوید که خداوند مشکلات را تبدیل به راحتی می‌کند و از خود حرکتی نشان نداده و برای رفع مشکل و مصیبت به فکر چاره‌ای نباشد.
براین اساس توجه به معنای درست صبر بسیار مهم است. راغب اصفهانی در معنای صبر می‌فرماید:
«صبر، یعنی خویشتن داری و حبس نفس بر چیزی که عقل و دین تقاضا می‌کند و خویشتن داری و حبس نفس از چیزی که شرع و عقل از آن نهی می‌کند. به عبارت دیگر، صبر، یعنی وارد کردن خویشتن بر تبعیت از دستورات عقل و دین. [1] صبر به معنای چاره‌ی کار و تبعیت از دستورات دین و عقل است.

حال انسان در زمان مشکلات و بلاها، راهکار دینی و عقلی او چیست؟
آنچه به عنوان راهکار در منابع دینی آمده اینکه انسان دست به دعا شود، صدقه دهد و تسلیم در برابر خواست خدا بوده و جزع و فزع نکند. اما راهکار عاقلانه در برابر مشکلات و مصائب به چه معناست؟
اگر می‌بینیم خداوند در جای جای قرآن مانند سوره‌ی مدثر آیه‌ی 7 و مزمل آیه‌ی 10، به پیامبر سفارش به صبر در برابر مشکلات و مقابله‌ی با دشمنان می‌کند یعنی به دنبال راهکار عاقلانه گشتن و تسلیم نشدن است.
مقام معظم رهبری در سخنانی که به مناسبت بعثت پیامبر اسلام و نوروز در 3 فرودین 99 داشته‌اند، صبر در برابر مشکلات و تبعیت از راهکارهای عاقلانه را اینگونه بیان می‌دارند:
حالا صبر یعنی چه؟ صبر به معنای نشستن و دست روی دست گذاشتن و انتظارِ نتایج و حوادث را کشیدن نیست؛ صبر یعنی
ـ ایستادگی کردن
ـ مقاومت کردن
ـ محاسباتِ درست خود را و محاسباتِ دقیق خود را با خدعه‌گریِ دشمن تغییر ندادن
ـ صبر یعنی پیگیریِ اهدافی که برای خودمان ترسیم کرده‌ایم
ـ صبر یعنی با روحیه حرکت کردن و ادامه دادن؛ این معنای صبر است. اگر چنانچه این ثابت‌قدم بودن و مقاومت کردن، با عقل و تدبیر و مشورت همراه بشود -همچنان که در قرآن هست «اَمرُهُم شوریٰ بَینَهُم» قطعاً پیروزی نصیب خواهد شد.
لذا صبر کردن به معنای دست روی دست گذاشتن نیست بلکه چاره‌ی عاقلانه اندیشیدن است، البته ایشان تذکری هم به عدم صبر یعنی عاقلانه برخورد نکردن با مشکلات توسط بعضی افراد داشته‌اند.
«ما مسئولین البتّه گاهی بی‌صبری کرده‌ایم، ولی ملّت نه؛ ملّت کاملاً صبور بوده‌اند؛ این چهل سال برای ما نشانِ این معنا است به طور روشن. بعضی از روشنفکرنماهای ما هم متأسّفانه بی‌صبری از خودشان نشان دادند، بعضی از آنها بی‌صبری را به مرز همکاری و هم‌زبانی با دشمن هم رساندند.»

پی‌نوشت:
1). راغب أصفهانى، حسين بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، دار القلم - الدار الشامية - بيروت - دمشق، چاپ: اول، 1412ق. ذیل کلمه صبر.